Nga Hyqmet B Hasko
Poezia, si formë e shprehjes së lirisë dhe dashurisë universal
Rrugëtimi poetik i Gëzim Hajdarit është një rrugëtim mbresëlënës, i mbusHur me ankth e peripeci, me vuajtje e sfida, me stres e vetmi, por edhe me magjinë e perlave të tij estetike, ku ka trupëzuar e shpirtëzuar ëndrrën e tij në sirtar, ballfaqimin me poezinë dhe artin kontemporan të fjalës së bukur shqipe. I endur në terrnajën e poezisë së socrealizmit si i papërshtatshëm dhe i refuzuar, poeti lushnjar, me një botë të pasur emocionale dhe me potencë të lartë të imazhit poetik, gjeti në Perëndim eldoradën e tij, duke thyer të gjithë kufijtë e parashikueshmërisë për fatin e një poezie të re në troje e vise të tjera, ku deri atëherë nuk kishte trokitur poezia shqipe, ose më saktë, vetëm tek tuk ndonjë poet i “rekomanduar” ia kishte dalë të ishte deri diku i pranishëm.
Sot, pas një përvoje sfidante dhe ballafaqimesh të forta, mund të themi se Gëzim Hajdari është poeti shqiptar më i pranishëm antologjive botërore, më shumë se cilido shqiptar tjetër, duke qenë kështu edhe ndër më të studiuarit e letrave shqipe jashtë Shqipërisë. Por siç ndodh shpesh është pak i pranishëm e pak i ndjekur nga vet Shqipëria për të cilën ka bërë të flitet nëpër ambientet më elitare të poezisë botërore. Edhe pse paradoksale poeti me një talent të shpërthyer më së shumti e të mirëpritur tej mase jashtë Shqipërisë ka me vendin amë marrëdhënie të ndërlikuara e dyfaqëshe siç nuk mund të mos i kishte cilido idealist që për kohëra të gjata pat ëndërruar një Shqipëri më të mirë, duke varur shpresat në ndryshimet politike, sipas autorit të pambërritura kurrë.
Gëzim Hajdari, i lindur në vitin 25 shkurt 1957 në Lushnje (Shqipëri) dhe është një poet, eseist, përkthyes dhe transmetues shqiptar. Ai u diplomua në letërsi shqipe në Universitetin e Elbasanit dhe letërsisë moderne në Universitetin La Sapienza në Romë. Ai është autor i shumë librave me poezi, nga librat e udhëtimit, ese dhe përkthime. Veprimtaria e tij letrare bëhet e plotë në dy gjuhë, në gjuhën shqipe dhe italiane. Poezia e tij është përkthyer në disa gjuhë. Ai është kryetari i “Montale Eugenio” Qendra Ndërkombëtare, si dhe një qytetar nderi për merita letrare, i qytetit të Frosinone, ku ai banon që nga viti 1992.
Kontakti i tij i parë më poezinë ka nisur që në moshën 11 vjeçe, por është një histori shumë e gjatë që i është dashur ta përmbledh disa herë nëpër intervista. Ka nisur në fshatin ku ai ka lindur, në Hajdaraj, vazhdoi pastaj në gjimnaz ku edhe u konsolidua. Pastaj erdhi vëllimi i parë me poezi i quajtur “Antologjia e shiut” që del një muaj para rrëzimit të diktaturës së Enver Hoxhës, natyrisht ka qenë një rrugëtim i mbushur me probleme politike, censure, mungesë lirie, që nuk ndryshuan as pas rënies së komunizmit.
Edhe më pas ka pasur probleme të tilla e madje, siç pohon diku edhe vetë, është kërcënuar edhe me jetë. Ai gjithmonë bënte pjesë tek idealistët, besonte se do të ndryshonin shumë gjëra, se do të ndërtohej një Shqipëri e re, më e ndershme, më e ligjshme, më transparente, por nuk ndodhi asgjë e tillë. Si gjithmonë idealistët janë humbësit e mëdhenj. Edhe në këtë rast fituan po ata që ishin fitimtarët e mëparshëm, ata që ishin ideologët e regjimit të vjetër dhe ky dyzim, kjo qasje repressive, kjo paranojë gjen pasqyrim të gjërë e të thellë në artin poetik të Hajdarit.
Ndërsa pjesës më të lodhur më të vuajtur të vendit iu desh të largohej. Edhe sot mbeten po të njëjtat kushte. Në Shqipëri nuk ka ndryshime. Një pjesë e mirë e idealistëve u detyruan të iknin, dhe Shqipëria mbeti e njëjta që ishte. Kjo natyrisht nuk do të thotë se ne kemi ndërprerë lidhjet me Shqipërinë. Tek Poema e mërgimit (Poema dell’esilio), Hajdari shpjegon gjithë këtë situate, teksa flet për gjithë dështimet e tij në marrëdhënie me Shqipërinë dhe dështimet e Shqipërisë me veten dhe të ardhmen.
Shqipëria, me dritëhijet, enigmat, mungesat, dhimbjet, vetminë, muret, izolimin, hapjen dhe shqyerjen, me gjithçka tjetër, duket se është e pranishme në vargun e tij të lirë, të thjeshtë, komunikues e të kapshëm, fluid e transhendent të Gëzim Hajdarit. Vargu i tij nuk u ngjason aspak atyre të poetëve të larëm, që me stile të padeshifrueshme, duket sikur shkruajnë për të komunikuar vetëm me ndonjë koleg që ndan me ta të njëjtin kod shkrimi, e jo me lexuesin që minimalisht kërkon emocion dhe emocioni nuk mund të vijë kurrësesi nëpërmjet errësirës dhe mosdepërtimit.
Hajdarin nuk joshet nga qasjet e ngutura dhe të hequra shpejt me laps të lehtë plumbi, qasje minimaliste, simboliste, surrealiste, e çfarëdolloj figurash të tjera që eufimizojnë mendimet e hedhura në letër vrullshëm.
Joshja e tij vjen nga thellësitë, nga përballjet me kujtesën, unin, historinë, përditshmërinë shqiptare.
Shqipëria e Hajdarit është Shqipëria e dyzimeve dhe fasadave, e rënieve dhe ngritjeve të vrullshme, e ëndrrës dhe zhgënjimit, e mitit dhe banalittetit, ku mbijetojnë farët e një të keqeje kolektive, por dhe gjallimi i shpresës së lirisë universale, që do ta mbështjellë më në fund fatin e vendit të tij të vogël ballkanik.
Suksesi i tij në Itali është unikal, por akoma më i beftë dhe më mbresëlnës është suksesi i poetit në botën anglo-saksone, që e ka pritur Gëzim Hajadarin krahëhapur dhe me ndjesinë e një befasimi poetik, të një zbulimi.
Botimi në Angli i vëllimit “Vragë” (Stigmata) i poetit Gëzim Hajdari, nga botuesi Shearsman Books në Bristol, me përkthyese Cristina Viti, i botuar në italisht dhe anglisht, pati një audiencë të pa parë në mediat londineze e më gjërë, shoqëruar me promovime të bujshme dhe fjalë të epërme lavdëruese për këtë poet. Promovimi i librit të Hajdarit do të paralajmërohej edhe nga disa site kryesore angleze, si dhe do ta publikonte siti kryesor: “Neës and Events European Literature Netëork”, si një ndër ngjarjet më të rëndësishme kulturore në Londër.
Vëllimi Vragë/Stigmate është botuar tri herë në Itali nga botuesi i tij historik, Besa Editrice: botimi i parë në 2002, pastaj në 2006 dhe në 2016. Është një libër që të befason për ritmet dhe emocionet poetike që sjell, nëpëmjet kujtesave rurale të kthyera në klithma universal dhimbje e dashurie, ku vendlindja e tij, vendi i tij bëhen metafora të kërkimit të lirisë dhe dashurisë universale.
Thënë ndryshe, poezia e tij lind e përjetohet prej formave të pafundme të dashurisë, shndërrohet në joshje, që nxit dhe grish, konturohet e projektohet si një mundësi poetnciale për të njohur veten dhe botën. Poeti, njëlloj si në fillesën e marrëdhënies, gjen vendin në botë. Poezia rifiton vlerën e harruar dhe kthehet në një model kërkimi drejt ëndrrës së kulluar.
Dikush kapërcen vetminë. Dikush gjen fjalën e duhur mes fjalëve të humbura. Një tjetër mban mend vargje të kthjellët, të fuqishëm, plot tingull dhe kuptim, ashtu siç i ndeshim në poezinë e Gëzim Hajdarit. Falë origjinalitetit, kjo poezi na shtyn të besojmë se ç’ishte e poetit është bërë tashmë dritë brenda atij që lexon apo mban vesh ato fjalë magjike dhe drithëruese…
…Me kalimin e viteve, Gëzim Hajdari është shndërruar gjithmonë e më shumë në një poet të brendshëm, nga ai lloj i veçantë krijuesi që ujërat dhe dallgët e të folurës së përditshme i kthen në dritë poezish. I ngjashëm, por jo krejt njëlloj, me atë që mbështet veshin pas tokës për të dalluar lëkundjet, ky poet mbërthen kryet pas gjoksit, në përgjim të ndjenjës njerëzore.
Ja si shkruan poeti tjetër unik lushnjar Faslli Haliti: “Kur pashë këtë poezi të poetit Hajdari në një Blog me poezitë e Staneskut Lorkës A.Merinit, Bodlerit, shkruar italisht nga vetë poeti ynë, e përktheva këtë cikël me gëzimin që më krijoi poezia e lushnjrit tim Hajdari”. Ja një fragment i kësaj poezie:
“I lë këto vargje si një lamtumirë
gëlltitur nga lakuriqësia e kujtesës
duke e ditur se bota nuk ka nevojë për të
Për përshëndetjen time me dorën që dridhet
poshtë në sfondin e ndritur
askush nuk kujtohet.
Horizonte të dyshimta
mbështetem ujit tënd të ftohtë
dhe gërmoj ballin tënd prej qielli të zi
të braktisur në mjegullën e dendur…”
Udhëtimi i Hajdarit ka qenë dhe mbetet sinjifikativ dhe në SHBA, ku tash pesëmbëdhjetë vjet vazhdon të befasojë lexuesin, mediat dhe kritikën letrare amerikane me atë përcjellje krejt të veçantë që poeti i bën kujtesës, kohës dhe historisë shqiptare.
Botimet në revistat më prestigjioze letrare, intervista të bujshme në shtypin dhe mediat e USA, marrja me krijimtarinë e tij poetike të disa emrave mjaft domethënës në qarqet letrare dhe kritike amerikane, e bëjnë Hajdarin një poet dhe një letrar që nga një emigrant, i larguar nga vendlindja për shkak të keqkuptimeve me një kohë të sëmurë, është kthyer në një përcjellës të vlerave të mbetura në hije të letërsisë, artit dhe kulturës elitare të vendit të shqiponjave.
Veç gjithë zulmës së botimeve dhe vlerësimeve që nuk kanë reshtur për asnjë çast, në USA janë shumë universitete që studjojnë veprën e G. Hajdarit. Në USA janë mbajtur disa kumtesa mbi poezinë dhe veprën e poetit shqiptar, ndërkohë që poezi të poetit Hajdari janë recituar edhe në aktivitete e mbrëmje letrare amerikane. Vepra të Hajdarit që janë përkthyer në USA dhe presin të botohen në të ardhmen janë: “Trup i pranishëm”, përkthyer nga Charif Shanahan; “Poezi të zgjedhura 1990 – 2007”, përkthyer nga Viktor Berberi; “Poema e mërgimit”, përkthyer nga Anita Pinzi; “Poezi te zgjedhura 1990 – 2007” dhe “Barihidhët”, përkthyer nga Sara Stickney dhe “Dhimbjehëne”, përkthyer nga Patrick Barron.
Pra, siç shihet, veç Italisë dhe Francës në Europë, në Angli dhe SHBA-të kanë shfaqur mjaft interes mbi veprën e Gëzim Hajdarit.
Duke lexuar Gëzim Hajdarin të duket sikur përballesh me efektet e një kure teraupike, pas një mpirje të gjatë dhe ankthi sindromik dhe ky është efekti i poezisë së vërtetë, të të freskojë shpirtin dhe të të bëjë të ndihesh me mirë me veten dhe me të tjerët, në një botë të pa përkryer dhe stresante, siç është bota jonë, të cilës poeti i bën një autopsi të thellë poetike, të denjë për penat më të mira të artit poetik, në të gjitha kohët dhe e cila ka çuditur botën perëndimore me fuqinë imazhiniste të këtij poeti unik.
