Presidenti i Republikës, Bujar Nishani, pesë ditë para dorëzimit të detyrës, nderoi pjesëtarët e familjes Qiriazi, motrat Sevasti dhe Parashqevi, Gjergji Qiriazin dhe Kristo Dakon, me titullin e lartë Nderi Kombit, në vlerësim të përpjekjeve titanike që ata kanë bërë për gjuhën shqipe, për Pavarësisë e Shqipërisë, për ruajtjen e kufijve të mëmëdheut nga rreziku i copëtimit të mëtejshëm. Me këtë vlerësim, Presidenti na sjell ndër mend dhjetëra figura të shquara, që kanë bërë të mundur të kemi këtë Shqipëri. Ata kanë qenë shqiptarë të vërtetë, por politika e vendit të tyre nuk është treguar mirënjohëse. Nipi i tij, Robert Dako dhe vajzat Rozi dhe Suela, vunë në dukje se ky vlerësim, në radhë të parë është vlerësim për kombin shqiptar, pasi kombet mbahen në këmbë në saj të veprimtarive të familjeve të mëdha.
Sami Frashëri, duke folur për çështjet e atdheut, thoshte se shqiptar i vërtetë është ai që e ka mendjen dhe zemrën shqiptare, që përpiqet për të mbrojtur gjuhën dhe atdheun e vet. Kur të bëhen të gjithë shqiptarët apo më të shumtit e tyre shqiptarë të vërtetë, Shqipëria atëherë është e bërë dhe e shpëtuar prej çdo rreziku. Sipas këtij Burri, secili duhet të bëhet vetë shqiptar, dhe pas kësaj të përpiqet të bëjë edhe shokë të tjerë, që pak nga pak të bëhen shqiptarë të gjithë. Duke qenë të bashkuar, mund ta bëjmë më lehtë Shqipërinë, pasi “bashkimi bën të mundshme gjërat e pamundshme, përçarja bën të pamundshme dhe gjërat e mundshme”.
Qiriazët kanë qenë shqiptarë të vërtetë. Tashmë e dimë që, në fundshekullin e kaluar e këtë fillim qindvjeçari të ri, vendet e zhvilluara europiane reflektuan ndaj shqiptarëve një qëndrim dashamirës, që buroi nga brerja e ndërgjegjes së tyre, në lidhje me vuajtjet që i shkaktuan kombit shqiptar, duke i përdorur kufijtë e tij si garniturë për menytë e diktaturave barbare. Kjo kthesë e qëndrim i tyre, dëshmoi edhe një herë, se kanibalët e sistemeve kriminale janë të përkohshëm, ndërsa popujt të përjetshëm. Rivendosja e së drejtës dhe paqes në Europë dhe korrigjimi i padrejtësive ndaj popullit shqiptar, do të ndikojë ndjeshëm në zhvillimin politik, ekonomik e shpirtëror të tij. Por duhet ta dimë që, në themel të kësaj arritjeje, bën pjesë dhe vepra e familjes Qirazi e Dako. Nuk mjafton ajo çfarë bënë Europa. Në radhë të parë duhet vlerësim nga vetë shqiptarët për bijtë e këtij vendi, që janë shquar në dekada për të mirën e Shqipërisë. Një komb që shuan kujtesën historike, e ka të vështirë mbijetesën.
Tolstoi thotë që, asnjë individ apo grup individësh, nuk është i pafajshëm për fatkeqësitë e veta. Herë nga padija, herë nga varfëria, herë nga frika dhe herë nga pamundësia për të reaguar, kombi shqiptar e la në heshtje ose e shtyu zgjidhjen përfundimtare të identitetit të vet, për brezin tjetër. Dhe çdo brez i lë tjetrit, bashkë me lavdinë e disa luftërave heroike, ndonjëherë edhe një thes me turp, për atë që nuk ka bërë, por edhe për mosvlerësimin e figurave të veta, të gjakut të derdhur, për vrasjen e njëri-tjetrit, për mosbashkimin. Tashmë dihet se gjatë Luftës së Dytë Botërore, shqiptarët qëllonin me plumba, jo vetëm mbi armikun, por edhe mbi njëri-tjetrin, thua se ishin zaptuar prej një mallkimi. Prej kësaj përfitonin gjithmonë okupatorët, që kishin si parim tezën e njohur përça e sundo. Fatkeqësisht kjo histori vazhdon edhe sot, në forma të tjera, të ndryshuara. Pabesitë kombëtare pranohen e bëhen për përfitime pronash e postesh të larta shtetërore, apo thjesht për një vend pune, një pension a të drejtë studimi. Shpresojmë që kjo të marrë fund sa më parë.
Parashqevi Qiriazi, shqiptarja më e fortë e të gjitha kohëve
Familja Qiriazi, bijë e së cilës është dhe Parashqevia, e ka origjinën nga fshati Gostivisht i Kolonjës, por në fillim të shekullit XIX u shpërngul në Tërnovë, në afërsi të Manastirit, ngaqë shtëpia e tyre u dëmtua nga trupat e Ali Pashë Tepelenës. Stërgjyshi i tyre, Mëhilli, qe vrarë në përpjekje me forcat osmane. Në atë kohë gjyshi i motrave Qiriazi, me emrin Kiriaz, ishte 11 vjeç.
Parashqevi Qiriazi (1880-1970), nisi studimet për gjuhë-letërsi në vitin 1900, në Robert College të Kostandinopojës dhe u kthye në Shqipëri për të punuar si mësuese. Më 1908, së bashku me Filomena Bonati dhe Fineas Kenedi, ajo mori pjesë në Kongresin e Manastirit dhe në vjeshtën e vitit 1909 ndihmoi për themelimin e shoqatës Ylli Mëngjesit. Shoqëria e parë e grave që u krijua në Korçë, luajti rol me rëndësi për emancipimin e gruas shqiptare. Për këtë punë të madhe, Parashqevinë e akuzuan se gjoja kishte përhapur te gratë ide jo të mira. Çështja shkoi në gjyq, por ajo e sfidoi trupin gjykues, duke u deklaruar se nuk pranonte të ulej në atë karrige të ndyrë, ku pretendohej se ajo do të gjykohej për gjëra të paqena.
Po atë vit botoi një Abetare për shkollat fillore, e cila e bëri të njohur dhe të paharruar, si e para femër që ka hartuar një abetare me alfabetin e ri. Njëkohësisht ajo shkruajti dhe bëri publik “Himnin e Alfabetit Kombëtar” i cili vazhdon të këndohet edhe sot. Më pas organizoi arsimin për të vegjël, hapi disa shkolla mbrëmjeje në Shqipërinë Jugore dhe ndihmoi për të vënë bazat e një sistemi bibliotekar.
Dy motrat janë botuese të revistës Ylli Mëngjesit, dalë për herë të parë në muajin shtator të vitit 1917, pra, 100 vjet më parë dhe vijoi të dilte në tregun e shtypit të shkruar deri në dhjetor të vitit 1920. Numrin e fundit e ka përgatitur Kristo Dako. E përdyjavshmja Ylli Mëngjesit, kushtuar ndriçimit dhe përparimit të popullit shqiptar, përfshinte artikuj mbi politikën, shoqërinë, historinë, filologjinë, letërsinë, arsimin dhe folklorin.
Revista mori këtë emër për shkak se Sevastia qe pjesë e botimeve në një revistë bullgare, me emrin Zonica, që ka kuptimin Ylli Mëngjesit. Tematika kryesore e revisëts Ylli Mëngjesit ishte formimi i ndërgjegjes kombëtare. Botuesit ishin mjaft largpamës, sepse shpresonin që shqiptarët e Amerikës, duke lexuar atë revistë, mund të flisnin më mirë gjuhën letrare. Në faqet e saj botuan alfabetin e gjuhës shqipe, teknikën e të mësuarit të saj, duke bërë që 80% e emigrantëve të përvetësonin me shkrim e lexim gjuhën amtare. Jo vetëm kaq, por në faqet e revistës u botua dhe metoda e mësimit të gjuhës angleze, pasi mësimi i saj ndihmonte në integrimin e emigrantëve. Njohja e anglishtes ishte në dobi të njohjes së çështjes sonë kombëtare, pasi revista kishte për mision bashkimin e shqiptarëve. Për motrat Qiriazi, myslimanë dhe krishterë janë një, se shqiptarët e kanë fenë si puna e ruazës blu të kopsave që qepin mbi bluzë. Ajo vihet mbi veshjet e tyre për t’u mbrojtur nga syri i keq, sepse në të vërtetë shqiptari është pagan.
Në vitin 1912, Parashqevia vijoi studimet psotdiplomatike për master ne Fakultetin e Pedagogjisë, pranë Kolegjit të Oberlinit në Ohio të SHBA. Ajo mbrojti masterin me temë “Zhvillimi i shkollave në Perandorinë Turke dhe një sistem ideal i arsimit në Shqipëri”, duke marrë master edukimi (master of education). Në vitin 1912 hartoi programin arsimor për qeverinë e përkohshme të Ismail Qemalit, si dhe shkroi veprën (Shkolla e vashave – Korçë).
Parashqevia ishte kryetare partie dhe delegate në Konferencën e Paqes së Versajës, Paris 1919, ku ka luajtur rol të rëndësishëm në mbrojtjen e çështjes shqiptare. Si njohëse e shkëlqyer e anglishtes, për tetë muaj me radhë ajo qëndroi në kryeqytetin e Francës dhe përkthente gjithçka nevojitej, duke ngdhirë netë të tëra pa gjumë. Materialet e përzgjedhura ua vinte në dispozicion kryetarëve të delegacioneve dhe komisioneve të ndryshme të Konferencës, duke i bërë në këtë mënyrë, një shërbim të jashtëzakonshëm çështjes shqiptare. Por mbrojtja e interesave shqiptare hastë në vështirësi të shumta, sepse gjatë zhvillimit të punimeve të conferences, Italia sillej si protektore e Shqipërisë. Këtë rol e plotësonte edhe nëpërmjet delegatëve shqiptarë, disa prej të cilëve ishin filoitalianë. Roma përfitonte nga rrethanat e krijuara, pasi në një farë mënyre i njihej roli mbrojtës nga pala shqiptare, që nga momenti kur ajo u shpreh për të ruajtur kufijtë e vitit 1913. Për realizimin e qëllimeve të veta, Roma financonte anëtarë të delegacionit shqiptar, duke filluar nga Turhan Pasha, Bumçi* e të tjerë. Këtë të vërtetë e pohonte dhe Parashqevi Qiriazi, delegate e Partisë Politike Shqiptare në Konferencën e Paqes. Sipas saj, delegati italian Fortunato Kastoldi* kishte këmbëngulur disa herë t’i jepte financim, por ajo nuk kishte pranuar.
Mësuesja e shkëlqyer e shkollës së vashave i dërgoi presidentit të SHBA-ve, Wilson një memorandum, ku i kërkonte të ndihmonte Shqipërinë e mbërthyer nga lakmitë e fqinjëve. Nuk dihet nëse ai e lexoi memorandumin e dërguar prej saj, por me siguri është informuar. Pikërisht në sajë të presionit të ushtruar dhe materialeve që iu servirën politikës amerikane lidhur me të vërtetën e çështjes shqiptare, u arrit në përfundimin e ruajtjes së kufijve të Shqipërisë, caktuar në vitin 1913.
Më 1922 Parashqevia erdhi sërish në Shqipëri dhe punoi si drejtore e shkollës së vashave në Korçë, por një vit më pas, shkolla u transferua në Tiranë. Më 2 korrik të vitit 1931, Instituti Qiriazi dhe dy motrat Qiriazi, u nderuan me “Urdhërin e Skënderbeut”. Gjatë pushtimit të Shqipërisë, dhe pikërisht më 15 tetor 1943, bashkë me Sevastinë, ato u arrestuan nga forcat nazifashiste dhe u internuan në kampin e përqëndrimit të Banjicës së Denijes, në afërsi të Beogradit. Qenë arrestuar gjithë familja. I ndanë veç gratë dhe veç burrat, dhe gjatë gjithë kohës asnjëra palë nuk e dinte nëse tjetra ishte gjallë apo vdekur. Kushtet në kamp ishin të tmerrshme. Ushqim për ta ishin lakra dhe lëkura patatesh të ziera. Vitore Dako Ruli kujton se nga të palarët zunë morra, pleshta e tartabiqe. Në fund të muajit nëntor 1944, kampi u bombardua nga forcat aleate dhe dyert e kampit u hapën. Të burgosurit u larguan deri në kufi të Shqipërisë me tren dhe prej andej vazhduan të udhëtonin në këmbë.
Kur mbërritën në shtëpi, gjithçka ishte grabitur. Gjërat me vlerë i kishin marrë gjermanët, pajisjet e shkollës dhe të shtëpisë qenë vjedhur nga banorët e Tiranës. Vetëm në vitin 1960, motrat Qiriazi u dekoruan me “Urdhërin e lirisë” dhe dy vjet me vonë me “Urdhërin për veprimtari patriotike”. Gjithsesi kujdesi ndaj tyre ka patur mangësi të theksuara, pasi ajo vdiq në vitin 1970 në kushte varfërie. Në vitin 1979 u shfaq filmi “Mësonjtorja”, bazuar në shkollën e hapur prej tyre, por nuk u tha asnjë fjalë për motrat Qiriazi dhe as për Gjerasim Qiriazin.
Sevasti Qiriazi dhe vdekja e të birit në burgun komunist
Sevasti Qiriazi Dako, (1871-1949) ishte mësuese e talentuar. Takimi i saj me Naim Frashërin i dha mundësi të studionte në Robert College, në Kostandinopojë, dhe të luante rol aktiv në arsimimin e grave. Ajo ishte e para grua shqiptare që studioi në këtë institucion amerikan, të cilin e kreu në qershor të vitit 1891. Me t’u kthyer në Shqipëri, mori pjesë në ngritjen e Shkollës së Vashave në Korçë, më pas në Kongresin e Manastirit, ku u mor kryesisht me përgatitjen e teksteve shkollore. Kjo grua e përkushtuar tërësisht për gjuhën shqipe, shkroi dhe botoi një gramatikë për shkollat fillore (Manastir 1912), si dhe redaktoi një radhë tekstesh historie. Me të shoqin, gazetarin dhe shkrimtarin Kristo Anastas Dako (1878-1941), dhe motrën e saj, Parashqevi, ajo shkoi në Rumani, ku vazhdoi me forcë përpjekjet për shtrirjen e rrjetit të shkollave shqipe. Prej andej emigroi në Shtetet e Bashkuara, ku bashkëpunoi me të përdyjavshmen Ylli Mëngjesit.
Në librin me kujtime të Sevasti Qiriazit, titulluar “Jeta ime”, autorja tregon se për shkrimin e kujtimeve ka qenë e dyzuar, por ne e quajmë fat të madh, që ajo vendosi të hedhi kujtimet e saj në letër. Me thjeshtësinë dhe atdhetarinë e Sevastis mahnitesh që në faqen e parë të librit, ku ajo shkruan: Unë jam shqiptare! Kjo fjali të mallëngjen, pasi ka në brendinë e vet dashurinë për vendin, krenarinë për indetitetin kombëtar, të të qënit shqiptar.
Shkolla e tyre në Kamëz qe kthyer në kurse edukimi për partizanët, disa prej të cilëve patën nxjerrë eshtrat e Kristo Dakos nga varri dhe i shpërndanë andej këndej, duke bërë që të mos gjendeshin më kurrë. Por momentet e tmerrit për të nuk kishin të sosur. Sipas një letre të Vitori Dako Ruli, botuar në librin e Sevastisë, “Jeta ime”, por edhe në gazetën Panorama, qëndrimi komunist ndaj tyre ka qenë i ashpër. Krahas arrestimit prej nazistëve, kur u kthyen në Shqipëri, komunistët sekuestruan gjithë pronat e Dakove, duke i lënë familjarët në mes të rrugës. Por edhe kjo ishte pak për qeverinë komuniste, pasi në vitin 1946, u arrestuan dy djemtë e saj, Aleksandri dhe Gjergji. Në hetuesi i torturonin dhe u kërkonin që të pranonin se ishin agjentë të amerikanëve. Pas tre viteve hetuesi të tmerrshme, Gjergji nuk u rezistoi dot torturave dhe në fillim të vitit 1949, u thanë familjarëve se kishte vrarë veten. Sevastia, kjo grua e fortë që kishte bërë kaq shumë për Shqipërinë, për gati 5 muaj trokiti derë pas dere për t’i kthyer trupin pa jetë të të birit, por nuk ia dhanë kurrë. Pas kësaj ajo ra në depresion të thellë dhe jetoi vetëm pak muaj. U shua në vitin 1949, duke marrë me vete plagën e madhe të humbjes së djalit të vet, me emrin e të vëllait. Djali tjetër i çiftit Dako, Aleksandri, edhe pse nuk pranoi asnjë prej akuzave, u dënua 7 vjet burg.
Gjerasim Qiriazi dhe shkolla e parë për vajza
Gjerasim Qiriazi, i biri i Dhimitrit, sipas karakteristikës së shkruar me rastin e 25 vjetorit të Shpalljes së Pavarësisë, u lind në vititn 1858, kreu shkollën e komunitetit ortodoks të Manastirit, e më pas i kushtoi rëndësi mësimit shqip. Më 12 nëntor 1884, duke shkuar për në Manastir u kap nga çeta e Shahin Matrakut dhe u mbajt 6 muaj peng. Për lirimin e tij u paguan 1700 lira angleze, nga të cilat 700 i vuri Shoqëria Biblike angleze dhe 1000 familja. Të gjitha vuajtjet e tij i gjejmë në librin “Captured by Brigands” botuar nga shoqëria angleze “The Tract Society”. Në vitin 1891, kur motra e tij Sevastia u diplomua në Stamboll, ai kërkoi leje për hapjen e një shkolle shqipe dhe mundi të merrte Iraden e firmosur nga sulltan Hamiti. Në këtë mënyrë ai hapi të parën shkollë shqipe për vajza në Shqipëri, por nuk jetoi gjatë për shkak të problemeve shëndetësore dhe ndërroi jetë më 4 janar të vitit 1894, duke i lënë së motrës një barrë të vështirë.
Një tjetër emër i shquar i arsimit shqip, ishte edhe vëllai i tyre, Gjergj Qiriazi (1868-1912), i cili, ashtu si i vëllai, Gjerasimi, ndoqi shkollën greke në vendlindje, Manastir, dhe kolegjin amerikan në Samokov. Edhe ai u mor në punë nga Shoqëria Biblike Britanike dhe Botërore. Pas vdekjes së të vëllait, më 1894, mori në dorë drejtimin e shkollës së vashave në Korçë, kurse më 1908, ishte delegat në Kongresin e Manastirit. Gjergj Qiriazi ishte një nga themeluesit e gazetës Bashkim’ i kombit, në gjuhën shqipe, e cila i hodhi bazat në vitin 1909, duke u dalluar vazhdimisht për aktivitet politik. Gjergji ishte mjaft aktiv, sidomos në drejtim të botimit të teksteve shkollore. Libri Fizika, botuar në Bukuresht më 1899, si dhe një numër artikujsh në organet e shtypit të kohës, mbajnë emrin e tij.
Kristo Dako, patrioti i harruar padrejtësisht
Patrioti Kristo Dako ka qenë autor i organizimit të dhjetëra mitingjeve në dobi të çështjes shqiptare, Brenda e jashtë Shqipërisë. Duke dashur të japë një tablo të situatës së krijuar nga ushtria greke, në vitet 1913-1914, ai përshkruan dhjetëra raste të masakrave të kryera ndaj popullsisë civile shqiptare. Kristo Dako, shoku i jetës së Sevasti Qiriazit, kreu i Partisë Nacionaliste Shqiptare, rrëfen në veprën e tij, Shqipëria, çelësi kryesor i Lindjes së Afërme, fatin e atdheut të vet, pas dorëzimit të qeverisë nga Ismail Qemal Bej Vlora në duart e një mbreti me emrin William Wied, caktuar nga Fuqitë e Mëdha. Dako sqaron me hollësi gjendjen në kufijtë e rrezikuar në prag të ardhjes së Princ Ëiedit dhe rolin amerikan në çështjen shqiptare. Skenat makabre të përshkruara prej tij janë pjesë e ngjarjeve që ndodhën si rrjedhojë e lakmisë, intrigave dhe sulmeve që vinin nga Serbia e Greqia, të cilat shkaktuan vdekjen e mijëra njerëzve të pafajshëm, gra dhe fëmijë, viktima të politikanëve të paskrupuj dhe zotë të luftës, siç shprehej autori.
Në librin e tij, K. Dako, pasi hedh një vështrim mbi hartën e vendit, konkludon: “Megjithëse Shqipëria zotëron pozitën gjeografike më të rëndësishme në Adriatik, megjithëse është çelësi kryesor i Lindjes së Afërme, megjithëse ndodhet tridhjetë e nëntë milje nga Italia, ende është, ndoshta, vendi më pak i njohur i Evropës”. Me përvijimin që i bën së kaluarës, Dako qëndron aty ku rreh çështja shqiptare dhe në të njëjtën kohë çështja e popujve të Ballkanit, në kapërcyell të shekujve XIX-XX, te çështja e krijimit të kombit sipas parimit amerikan, të Presidentit Wilson, të nacionaliteteve. Autori arrin në konkluzionin se, është vullneti popullor që konstituon kombësinë. Riçard Gotheil, profesor i Universitetit Columbia të Nju-Jorkut, në parathënien e këtij libri, shkruan: “Nëse ky parim do të zbatohej për shqiptarët, do të zhvillohej një debat i vështirë, pasi do të duhej të kishte parasysh vullnetin popullor. Por sa më larg ta ndjekësh historinë e këtij populli trim, do ta gjesh atë të karakterizuar prej dy pasionesh, – prej pasionit për gjuhën e tij dhe prej pasionit tjetër, për zakonet e lashta. Ky popull i vogël, – dhe dihet që ata janë veçse një grusht, – ka luftuar me vendosmëri të dyfishtë, madje me sukses, kundër pabarazive të panumërta që e kanë rrezikuar gjithmonë për ta zhdukur. Të shtrënguar përballë Adriatikut, vendstrehimi i vetëm për ta mbeteshin malet. Kështu ata u pushtuan nga gotët, hunët, serbët, bullgarët dhe normanët”.
Dako u shfaq aktiv edhe në kohën kur qeveria e Durrësit nuk u përkushtua si duhet në zgjidhjen e çështjes shqiptare. Disa nga anëtarët e kabinetit të kryeministrit Turhan Pasha nuk besonin në arritjen e qëllimit, pa patur ndihmën italiane. Duke u udhëhequr nga mendësi të tilla, ajo u detyrua të nënshkruante një marrëveshje me Romën, me të cilën pranonte protektoratin italian. Kjo bëri që rrethet patriotike të viheshin në lëvizje, pasi shihnin rrezikun që i kanosej Shqipërisë nëpërmjet një akti që vriste hapur pavarësinë. Lidhur me mbështetjen e kërkesave italiane nga qeveria e Durrësit, pati kundërshti nga disa intelektualë, me banim në Shqipëri dhe SHBA. Kristo Dako lëshoi kritika të ashpra ndaj saj. Me të u bashkuan dhe Rasih Dino, Mithat Frashëri dhe Hilmi Këlcyra, që nuk pajtoheshin me marrëveshjen italo-greke të 29 korrikut 1919, për ndarjen e territorit shqiptar nga të dy palët, ndaj e denoncuan atë në Konferencën e Paqes.
Shkollat shqipe u mbrujtën me gjak
Shkolla e parë shqipe njihet ajo e Korçës, 7 mars 1887. Hapja e shkollës së parë kombëtare shqipe, Mësonjëtorja e Korçës, u dha zemër shqiptarëve për të mësuar lexim e shkrim në gjuhën amtare, pasi shkollat e huaja nuk ia hapën derën gjuhës shqipe për asnjë çast. Ndodhi që veprimtarët për mësimin e shqipes të masakrohen, siç është rasti i Ndreko Dhaskalit nga Konica, mik i ngushtë i Andon Zako Çajupit. Ndreko u gjend kokëprerë në lumin e Zagorisë. I tillë është edhe rasti i Ibrahim Dragotit dhe Anastas Kulluriotit, ku po për të njëjtin motiv, i pari u internua në Anadoll, ku dhe la kockat, ndërsa i dyti u arrestua nga konsullata greke në Gjirokastër, dhe përfundoi në burgjet e Athinës, ku vdiq i helmuar. Pas tyre të njëjtin fat pati dhe Petro Nini Luarasi.
Edhe shkolla e parë për vajza u hap po në Korçë, prej motrave Qiriazi, në vitin 1891. Gjerasim Qiriazi deshironte të hapte shkollë femërore në Korçë, por e dinte që prindërit nuk i dërgonin vajzat në shkollë me mësues mashkull. Ndaj vendosi që motrat e veta të shkolloheshin në Stamboll. Sipas tij, vajzat e shkolluara, nesër do të bëheshin nëna dhe do të shërbenin për edukimin e fëmijëve, për emancipimin e tyre.
Kur u hap shkolla e vashave, në fillim të vitit u regjistruan vetëm 2 vajza, por gradualisht numri i tyre u rrit dhe në fund të vitit ishin 20 vajza që mësonin në gjuhën shqipe, me program të qartë kombëtar. Roli i kësaj shkolle ishte i jashtëzakonshëm, pasi rriti ndjeshëm shkallën e emancipimit dhe të kulturës në familje. Është interesante thënia e Asdrenit, sipas të cilit shtëpia që kishte vajzë në atë shkollë ndryshonte nga të tjerat, pasi kishte tjetër kulturë të jetuari dhe higjena qe në shkallë të lartë. Mjafton të hyje në shtëpi dhe e merrje vesh menjëherë që vajza e tyre mësonte në shkollën e vashave.
Ato patën nxitje nga poeti përmetar, Naim Frashëri, i cili shprehej kundër shtypjes së të drejtave të grave. Sipas tij, nuk kishte se si të shkonte përpara një komb, kur “gjysma e njerëzisë rrinë mbyllur si në kuvli”. Madje, Naimi shkonte edhe më tej, pasi gruaja duhej të ishte më e mësuar se burri, nga që ajo ishte “mëmë e fëmijës, zonj’e shtëpisë dhe krejt njerëzisë”. Ndërsa për Sami Frashërin gratë ishin gjysma e njerëzimit dhe prandaj një komb quhet i përparuar, “kur krah për krah me burrat ecën dhe gjysma tjetër, gratë”. Ndaj Naim Frashëri e këshilloi Sevasti Qiriazin që të hapte shkollë shqipe, sepse arsimi ishte arma më e mirë për të zhdukur errësirën. I ndërgjegjshëm që puna e saj do të pengohej nga autoritetet osmane, patrikana e Stambollit dhe qeveritë e vendeve fqinje, ai qe i bindur se Sevastia do t’i kapërcënte të gjitha vështirësitë. Ndaj dhe vargjet e Naimit për gjuhën shqipe qenë skalitur në ballë të sallës së mësimit: Gjuha jonë sa e mirë, / sa e ëmbël, sa e gjerë, / sa e lehtë, sa e lirë, / sa e bukur, sa e vlerë!
Sevastia shkroi gramatikën e parë të gjuhës shqipe në vitin 1908, të cilën ia dërgoi Konicës dhe ai u mahnit me punën e shkëlqyer të bërë prej saj. Sevastia dhe Parashqevia janë mësueset e para me mastër për arsimin, jo vetëm në Shqipëri, por ndër të paktat në gjithë Ballkanin.
Alfabeti i gjuhës amtare
Myslimanët e jugut u bënë partizanë të alfabetit të frashërllinjëve. Me ta u bashkua edhe Ndre Mjeda, si kundërshtar i fortë i shoqërisë “Bashkimi”. Ndërsa të krishterët u përfaqësuan nga dy misionarë protestantë, Gjergj Qiriazi dhe Grigor Cilika, Sotir Peci për ortodoksët dhe Gjergj Fishta e Luigj Gurakuqi për katolikët. Drejtori i këtij kongresi u caktua djali i Abdyl Frashërit, Mithat Frashëri. Pozitiv ishte fakti që krerët arritën në një marrëveshje, sipas së cilës, kontrakdiktat e shfaqura të mos bëheshin publike, duke u mjaftuar me shprehjen, “kërkesat e popullsisë nuk ishin të njëjta”. Nevoja e madhe për të hartuar një alfabet të përshtatshëm për gjuhën shqipe çoi në Kongresin e Elbasanit, i cili u mblodh në shtator të vitit 1909. Aty morën pjesë delegatë nga Jugu dhe Shqipëria e Mesme, por munguan përfaqësuesit nga Kosova e Shkodra. Në kryesinë e Kongresit të Elbasanit u zgjodhën Dervish Beu nga Elbasani, Mithat Bej Frashëri nga Selaniku, Teki Beu nga Tirana, Ahmet Dakli, Kristo Dako nga Korça, Selman Blloshmi nga Shkodra, Gjergj Qiriazi, Haxhi Beu dhe Irfan Beu. Një e treta e Asamblesë përbëhej nga të krishterë. Gjithsesi, aty u vendos të hapej Normalja, e cila do të përgatiste mësues shqiptarë. Më 1 dhjetor 1909, ajo filloi nga puna nën kujdesin e veprimtarëve Sotir Peci, Luigj Gurakuqi etj. Njëkohësisht doli në skenë dhe Fan Noli që punoi për autoqefalinë e kishës ortodokse shqiptare, zëvendësimin e priftërinjëve grekë me shqiptarë dhe meshimin në gjuhën amtare.
Terror mbi shkollën e vashave
Shkolla Qiriazi ishte e kërcënuar përherë nën pushtimin turk. Në mars të vitit 1914, pas pesë shekujsh sundimi të perandorisë otomane, Korça bëhet pjesë e Shqipërisë së pavarur, por shkolla shqipe nuk mund të ishte e lirë. Tashmë ajo ndodhej nën kërcënimin e sundimit grek. Pas shpalljes së pavarësisë dhe përcaktimit të kufijve, më 1913, Greqia e shtoi më shumë presionin ndaj shkollës shqipe. Në vitin 1914, familja Qiriazi u sulmua nga një turmë andartësh që thërriste “Rroftë Greqia”. U dëshmua përfundimisht se sulmi ishte përgatitur nga oficerë të ushtrisë greke që vepronin në bashkërendim me peshkopin grek. Nga mesi i qershorit, “Lëvizja Epirote u bashkua me lëvizjen e Esatit dhe pasi filloi një sulm i përgjithshëm përgjatë kufirit, çifti Dako dhe zonjusha Qiriazi, bashkë me shumë qytetarë, u detyruan të iknin për të shpëtuar kokën. Në ndjekje kishin trupat e Esat Pashës dhe vetëm eskorta e konsullit britanik të Manastirit, zotit Greg, u bë shkak që ata të iknin, duke shpëtuar jetën”. Faik Konica shkruante se, një nga marifetet e grekëve, për t’u shuar gjuha shqipe dhe për të lulëzuar greqishtja, ka qenë edhe lufta e ashpër ndaj patriotëve shqiptarë. Ata u paguanin ryshfete zyrtarëve të lartë në Stamboll, për të nxjerrë një ferman që ndalonte qarkullimin apo mbajtjen e librave shqip. Shqiptarët dënoheshin edhe po të mbanin libra të padëmshëm, si gramatika ose aritmetika, nëse ato ishin shkruar shqip. Ata i kallëzonin atdhetarët shqiptarë si rebelë dhe bënin që ata t’i degdisnin në burgje të largëta.
Idetë brilante të mësueseve shqiptare
Shpërndarja e librave shqip në mënyrë ilegale vazhdonte, ndonëse presioni i qeverisë ishte i madh. Petro Nini shpërndante libra edhe në trevën e Korçës, Kolonjës e Përmetit. Por në maj të vitit 1903 u arrestua me akuzën se ndikonte në prishjen e ndërgjegjes popullore me anë të predikimit të shqiptarizmit. Me të njëjtën akuzë u dënua në Selanik dhe mësuesi Nuçi Naçi, si dhe mëmëdhetarë të tjerë, myslimanë dhe të krishterë.
Lëvizja për arsimin dhe gjuhën shqipe hasi në rezistencën e fortë të xhonturqve. Por organizmi i mitingjeve në disa qytete, Korçë, Përmet, Gjirokastër, Elbasan e Shkodër, bënë që patriotët ta mbronin alfabetin latin. Krahas turqve, pengesë serioze qenë dhe grekët, të cilët punonin për të shmangur ortodoksët shqiptarë nga përpjekjet për alfabetin e gjuhës shqipe, duke u thënë atyre se ishin grekë, për të cilën ka patur debate të shumta. Kjo del qartë dhe nga artikujt e shkruar në shtypin e përditshëm.
Sami Frashëri e shtjelloi gjërësisht rrugën që duhej ndjekur për të ardhmen e popullit të vet, ku nënvizon se shqiptarët dallonin nga turqit, pasi kishin indetitetin e tyre kombëtar të formuar në mijëravjeçar, e mbi të gjitha sepse ishin një popull europian. Dhe siç shkruante ai, ne shqiptarët “jemi m’i vjetri komb i Europës; kemi të drejtë në dhet’ t’Europës më tepër se çdo komb”. Por nuk linte mënjanë nevojën e mësimit të gjuhës shqipe, pasi e dinte se pa gjuhë nuk ka komb. Pra ai bëri gjithçka për të bindur shqiptarët se e vetmja rrugë për të shmangur rrezikun e copëtimit të kombit shqiptar ishte shkëputja nga Perandoria Osmane dhe krijimi i shtetit të pavarur. Ai e dinte që do të hasej vështirësi e madhe, pasi te vet shqiptarët ende nuk qe krijuar bindja mbi domosdoshmërinë e shkëputjes së Shqipërisë nga Perandoria dhe në mënyrë të veçantë për nevojën e të mësuarit të gjuhës së shkruar e të lexuar shqip.
Shkollën e shqipe e pengonte dhe kisha ortodokse, e cila mori fuqi të jashtëzakonshme në kohën e Perandorisë Osmane. Edhe në periudhat më të lulëzuara të perandorëve bizantinë, pushteti i Patrikanës mbi të krishterët e Ballkanit nuk qe shtrirë në një territor kaq të gjerë. Vetëm pushtimi osman i dha Patrikanës këtë mundësi. Forcën e këtij institucioni qëndror te besimit ortodoks, e shpreh mjaft bukur Sevasti Qiriazi: “Mund të duket e çuditshme, – shkruante ajo, – por është realitet që pushtimi turk më 1453, ishte në dobi të Patrikanës greke. Mehmedi II, pushtuesi i Kostandinopojës, duke shfrytëzuar urrejtjen midis Papës dhe Patrikut, u ngazëllye prej faktit që Kishën Ortodokse të Lindjes ta konsideronte bamirëse dhe mbrojtëse të vetën. Ai i dha Patriark Genadit gradën e pashait dhe nxori një dekret që njihte atë dhe pasuesit e tij si krerë shpirtërorë dhe civilë të të gjitha bashkësive ortodokse”.
Përveç grekëve, juridiksioni i tij përfshinte të gjithë shqiptarët, bullgarët, rumunët dhe sllavët. Me fjalë të tjera, ky dekret perandorak e shndërroi Kishën Ortodokse të Lindjes në një shtet brenda shtetit. Ai e vuri atë nën kontrollin e plotë të grekëve që banonin në Fanar. Që prej asaj kohe, forcat e kishës përdoreshin si armë politike në shërbim të Idesë së Madhe (Megaliidesë), helenizimit të kombeve të tjera të Ballkanit.
Pra, siç shihet, ka ekzistuar një farë urrejtjeje ndaj gjuhës shqipe dhe kërkesave shqiptare për pavarësi. Jo vetëm nga qeveritë perandorake, por edhe më pas. Shpesh për këtë fajësohet feja, por në të vërtetë urrejtja ushqehet nga prapaskenat politike, qëllimet shoveniste dhe jo nga besimet fetare, sepse profetët e çdo feje e shohin dhe e duan njeriun si qenie të lirë. Janë fanatizmat fetare dhe shovenizmat që ushqejnë krimin dhe urretjen. Kjo ndodh brenda një shoqërie të caktuar por edhe midis shteteve e kombeve të ndryshme.
Ato kanë patur ide brilante për njësimin e gjuhës shqipe. Për shpejtimin e këtij procesi, Sevastia këshillonte që mësues nga jugu i Shqipërisë, duhej të shkonin për të dhënë mësim në trevat veriore dhe ata të veriut, në trevat jugore. Vetëm kështu diferenca midis dialekteve do të vinte duke u minimizuar për një kohë të shkurtër. Këtë ide të tyre u përpoq ta vinte në praktikë Ahmet Zogu, dhe duhet pranuar që, në këtë drejtim, Mbreti i shqiptarëve bëri diçka pozitive.
Nuk duhet harruar shprehja e famshme e George Orwell (1903-1950) eseist i njohur anglez, i cili thoshte: “Kush kontrollon të kaluarën, ka në dorë të ardhmen”. Ndaj themi që shkolla e vashave në Korçë, për shkak të rolit të madh emancipues që ka luajtur, duhet të rindërtohet dhe të kthehet në monument kulture për arsimin.
* Luigj Bumçi ishte peshkop i Lezhës në vitet 1911-1913 dhe udhëheqës i njohur politik, pjesë e delegacionit shqiptar në Konferencën e Paqes në Paris, si përfaqësues i katolicizmit, ndërsa pas vitit 1921 u largua nga jeta politike dhe iu përkushtua aktivitetit fetar.
* Kastoldi ka qenë ekspert për çështjen shqiptare dhe ato ballkanike, pjesë e delegacionit italian. Në prill të vitit 1920, qeveria e Romës e dërgoi Kastoldin në Shqipëri si komisar i lartë, për të përçarë lëvizjen kombëtare që kishte shpërthyer në prag të Luftës së Vlorës.
