Nga Mira Tuci
Kur shqipton fjalën Drin të ndërmendet lumi, ndoshta edhe ndonjë djalosh me emrin Drin e pa dyshim dhe hidrocentralet e ngritura mbi rrjedhën e tij bujare 160 km të gjatë. Por pak ose jo aq sa duhet, kujtojmë bukurinë që të merr frymën, natyrën si një amazonë e pazbutur që dashurohet dhe lufton pambarimisht me liqenet që njeriu në përpjekje për ta zotëruar, për tia marrë energjinë krijoi duke e përmbytur përjetësisht luginën e tij me ujë. Luginën e gjatë që nis nga Vau i Dejës e shtrihet sipër në Koman për të pëfunduar me Fierzën, liqene mbi të cilat mbështeten nevojat më të mëdha për energji të të gjithë vendit.
Por Drini është edhe një mënyrë jetese përveëse një përcaktues natyror i brigjeve ku kanë gjalluar gjithnjë shqiptarë, arbnorë apo ilirë. Në metropolin tonë real dhe virtual diskutojmë shpesh për nevojat që “modernizmi” ynë ka për energji duke marrë për të mirëqenë jo vetëm bujarinë e lumit dhe natyrës por edhe të banorëve, që si flora dhe fauna i janë përshtatur një mënyre të re jetese për ti mbijetuar lumit të kthyer në liqen.
E pranova ftesën për të vizituar Komanin dhe rrjedhën e Drinit kryeneç jo thjesht nga kureshtja për natyrën por edhe prej faktit se nga IntbauAlbania, organizatorët e këtij rrugëtimi nën çadrën me emrin e bukur “DrinCorda” m’u evidentua vizita në vendbanimet e hershme të Komanit për të cilët fëmijëria dhe leximet në shkollë më kishin ngacmuar fantazinë.
Si shkohet në Koman?
dryshe nga ç’besohet Komani nuk ndodhet shumë larg nga Tirana, diçka më shumë se një orë larg ndodhet Vau i Dejës për ku ndahet rruga për në Koman. Gjatë rrugës ndeshim disa grupe turistësh që edhe ata si ne sa mahniten me bukuritë përreth aq mallkojnë rrugën në të cilën nuk është vënë dorë as për mirëmbajtje prej të paktën 26 vitesh. Janë 32 km që të kujtojnë se je në Shqipëri përkundër peisazhit që të krijon iluzionin se ndodhesh në Alpet zviceriane, një peisazh aq frymëmarrës që të fton ta zbulosh pas çdo kthese duke të bërë të harrosh paksa shkundjet e makinës.
Drini ka filluar të na joshë me ngjyrën e tij të smeraldë dhe mban fshehur ishullin e Sardës apo të Shurdhahut, ku kishin selinë Dukagjinët, qendër ndërlidhëse e rëndësishmë deri në shekullin e XV mes Malësisë, Mirditës dhe Zadrimës. Veçsa e përshëndesim nga larg ishullin e Sardës pasi udha gjarpëron drejt thesareve të tjera. Ndërsa natyra ka çelur e gjitha nga lartësia e malit dallojmë një rezervat gjigand peshku…(banorët do të na rrëfejnë më tej se rezervati një investim turk ka ndryshuar shumë morfologjinë e specieve natyrore të Drinit. p.sh trofta e rezervatit e çliruar nga rrjetat po han troftën e egër për të cilën Drini është aq i famshëm). E ti kujtohesh se në c’kohë të egra jetojmë dhe se si konçensionet me bazë vetëm fitimin pa respektuar natyrën dhe mjedisin kthehen kundër njerëzve që ende nuk e kanë braktisur këtë vend të bekuar nga Zoti.
Në besën e Berishajve
Pas ndoshta 40 minutave nga Vau i Dejës mbërrijmë në Koman, na pret Mirjani një djalosh që ndryshe nga bashkëmoshatarët e tij nuk e ka braktisur natyrën e egër por përpiqet ta zbusë atë duke e kthyer në burim jetese duke jetuar me të ardhurat e turizmit që ka filluar të shfaqë interes për këtë zonë. Ai na pret në portin e Komanit dhe ka bërë gati varkën e tij me motorr për grupin e arkitektëve, inxhinierëve të mjedisit, arkeologëve, ekspertëve të trashëgimisë kulturore, sociologëve dhe gazetarëve. Për të shkuar deri në lagjen Berishë dhe në kullën e tyre do lundrojmë mbi liqenin e Komanit që na shfaq pak nga pak madhështinë e tij. Në gjithë Komanin kanë mbetur ndoshta rreth 200 banorë dhe ndër mbijetuesit ose ata që nuk e shohin Drinin si armik por si aleat janë edhe familja e zgjeruar e Mark Berishës. Nga oborri i shtëpisë ku kanë shtruar drekën për ne, na pret një peisazh piktoresk, fshati dhe kulla përballë dhe kryqet vendosur mbi maja kepash për të na kujtuar se ky territor ka luftuar shumë për të ruajtur identitetin e vet të krishterë.
Sapo e kemi marrë veten nga pamjet që të ngopin syrin dhe shpirtin një banket i thjeshtë por që të kujton se parajsa e shijes ekziston na pret me gjithë mirësitë, djath dhie, bukë shpie, troftë e kapur në liqen dhe një gotë raki për tu përshëndoshur me të zotin e shpisë rreth të cilit janë bashkuar nipa e mbesa për ta mbajtur gjallë jetën në këtë copë tokë mes malesh që Drini nuk e ka marrë me vete. Marku i thinjur na rrëfen dhe historinë e kishës dhe atyre viseve “është bërë luftë e madhe këtu, rreth viteve 1100 aq sa thuhet se lumi u mblue n’gjak, e prej atëherë lumi në këtë pjesë u quejt dhe lumi i gjakut.” – thotë Marku. Por sot veç një kryq afër kullës tipike të malësisë tregon për histori të lashta betejash kryqtare. E pas një dreke “bukë e zemër” mjalti i luleve nga bletët e shpisë na kujton se nektari i bjeshkëve ekziston.
Varret e mistershme të Komanit
Udhërrëfyesi ynë është arkeologu i ri Ulsi Tota që punon me misionin arkeologjik franko-shqiptar. Ulsi na parapërgatit për një ngjitje të vështirë nga fshati Koman drejt misterit që rrethon atë që edhe në shkollë e kemi mësuar si “kultura e Komanit”. Një zonë A e cila për pak u shkatërrua nga lufta e përjetshme e trashëgimisë kulturore me projektet e zhvillimit siç ishte përcaktimi i linjës së Interjeksionit pikërisht në gjurmët e gërmimeve arkeologjike. Një dashamirësi fatlume e minutës së fundit i shpëtoi kishat e Shën Janit. Shën Todrit dhe Shën Nikollës si dhe Nekropolin e Komanit nga dëmtimi i pashmangshëm duke e spostuar linjën në largësi nga siti i rëndësishëm arkeologjik. Ngjitemi thuajse 580 m mbi nivelin e detit është një e përpjetë që shumë mirë mund të shërbejë edhe për të apasionuarit pas hiking. Mes bimësisë së denduar arkeologët të cilët punojnë intensivisht çdo gusht që prej vitit 2011 kanë shenjuar shtigjet nga duhet të shkosh. Kur ngjitesh mbi pllajë, gurët janë rreshtuar si dëshmi e asaj që njëherë e një kohë ishte një qendër e banuar dhe me disa lagje, aq sa cdo lagje kishte kishën dhe varret e saj. Teksa Ulsi rrëfen i apasionuar dhe i palodhur ne ende nuk e kemi marrë veten nga lodhja e ngjitjes së thikët. Por gurët në kishën pa emër na joshin jo pak bashkë me rrëfimin e arkeologut. Njohuritë për këtë kulturë të vjetër dolën në dritë rreth vitit 1898 kur arkeologë të huaj ranë në gjurmët e një varreze të madhe pranë kalasë së Dalmacës. Dalmacija e vjetër, vendbanimet e Komanit që datojnë (shek VI-VIII) në historiografinë dhe arkeologjinë shqiptare kanë një peshë shumë të rëndësishme si përkufizues të hipotezës së kalimit nga ilirët tek arbrit. Ndonëse Ulsi tregohet shumë i matur në termat që zgjedh për të mos bërë kategorizime absolute në lidhje me datimet rrëfen punën gjigande të bërë gjatë viteve të misionit arkeologjik franko-shqiptar. Edhe pse ne nuk shohim dot pasuri nga objektet që vendoseshin bashkë me eshtrat në këto varre për ne është kurioze të mësosh se popullata e këtyre vendbanimeve vdiste relativisht e re ndër të paktën 150 varret e evidentuara.
E shkuara dhe e ardhmja natyrore e Drinit
Qytetërimet e mëdha kanë lindur përgjatë lumenjve të rëndësishëm. Drini fsheh jo pak site antike gjatë rrjedhës së tij por po ashtu është një pasuri më vete për shkak të shumëllojshmërisë së specieve që e gjallojnë. Sipas biologes së apasionuar shkodrane Aurora Zylaj, rrjedha e Drinit zotëron një pasuri prej 4 mijë speciesh dhe mikrogjallesash shumë prej tyre në rrezik zhdukjeje për shkak të ndryshimeve drastike që i janë bërë habitateve natyrore. Dhe kënga e një bilbili na e kujton sa e rëndësishmë është kënga e zogjve për të na kujtuar se nga vijmë.
Po të dëgjosh arsyetimet e një eksperti të trashëgimisë kulturore si Kreshnik Merxhani; – trashëgimia si edhe natyra janë motorët e asaj që na propagandohet si hovi i turizmit. Pa një mbështetje të integruar jo vetëm nuk kemi zhvillim turizmi por rrezikojmë të kemi vetëm investime gjigande që pasi kanë shfrytëzuar çdo resurs hidrik dhe natyror lënë pas veç varfëri dhe braktisje.
E tingëllon marrëzi dhe makutëri ekstreme kur mëson se vetëm gjatë viteve të fundit janë dhënë 160 leje për ndërtime hecesh vetëm në territorin shqiptar përgjatë kaskadës së Drinit.
Dhe siç pohon edhe Mirjani, djaloshi që nuk e ka braktisur Komanin: “Drini është thesar që duhet mbrojtur dhe promovuar me krenari….”
