1.
103 vjet më parë ,në moshën 51 vjeç Durham Edit Durham u shpall nga qyteti i Flamurit;”Qytetare nderi e Vlorës”. Edit Durham lindur në 8 dhjetor 1863 ikur nga bota në 15 nëntor 1944, thënë më shkurt në ditët e clirimit të Shqipërisë nga nazizmi.
Udhëtare,shkrimtare,antropologe,humane dhe piktore arriti në Ballkan në vitin 1900. Ajo qëndroi aty e tutje derisa s angjau shpërthimi i vitit 1914,që shënonte luftën e parë të përbotshme qëe detyroi të kthehej në.Por në mes vere të këtij viti,një ceremoni e pzazakontë do të zhvillohej në qytetin ku u ngrit flamuri.
Gazeta”Jeta e Re”, Vlorë, dt. 1.9.1938 shkruan:”Me 3 gusht të vitit 1914, në hotel “Ballkan” në Vlorë, u organizua ceremonia e dhënies së titullit: “Qytetar Nderi e Vlorës” zonjeë Mis Durham.
Gazeta vijon me përcjelljen e lajmit:”Mary Edith Durham (1863-1944) ishte një udhëtare, artiste, shkrimtare britanike, mike e Shqipërisë, që u bë e famshme per shkrimet e saj antropologjike rreth jetes ne trojet shqiptare, ne fund te shekullit të XIX -të dhe fillim të shekullit të XX – të.Autore e disa librave te botuar edhe në Shqiperi.Në fjalen e tij kryekatundari i Vlores Ibrahim Abdullahu tha se :”Mis Durhami e bëri Europën të hedhë syëe nga Shqipëria.Zonjës me propozim te Mid’hat Frasherit iu dhurua edhe një pendë e arteë dhe një kostum popullor.Me rastin e festimit të 28 nëntorit 1920, Ali Asllani, ftoi në qytetin e Vlorës kryeministrin Sulejman Delvina te cilin edhe e shpalli “Qytetar Nderi të Vlores”. Pas Mis Durham, ishte i pari shqiptar që u shpall qytetar nderi i Vlorës.
2.
Në verën e vitit 1921, shkruan Marcus Tanner ,një angleze e moshuar udhëtonte për në Shqipëri. Ishte më shumë si një turiste mbretërore sesa një vizitë standarde turistike.
‘Në mbrëmje, një procesion i madh me dritat dhe këngët erdhi në jetë isha e nderuar, rruga plot me njerëz të varfër mirënjohës, të gjithë të gëzuar’, shkruante ajo. ” . Shkoi në ballkon … por ti falenderuar sa më mirë që munda.
Cili është qëllimi i përkushtimit?Pyet Marcus Tanner.
Në të vërtetë, ajo ishte Edith Durham, bijë e një kirurgu në Londër dhe një grua që u reinventua në moshën e mesme si një eksploruese, etnologe, , ishte gazetar dhe lider i lirisë shqiptare
.Arsyeja pse shumë shqiptarë erdhën për ta takuar , siç e tha ajo, ishte e thjeshtë.
Më shumë se çdo i huaj tjetër, ju mund të keni ndihmuar për ta vendosur gjendjen e saj të re në hartë.
Durham nuk solli pavarësinë e Shqipërisë – shqiptarët e bënë këtë.
Ajo nuk ishte e pranishme edhe kur flamuri i kuq dhe i zi i Skënderbeut u ngrit në Vlorë më 1912.
Por, shpallja e pavarësisë ishte diçka, duke mbajtur atë që ishte një tjetër. Nëse jeni duke kërkuar një vend për të qëndruar në gjuhën shqipe, atëherë ju keni ardhur në vendin e duhur dhe do të jeni në gjendje të shfrytëzoni më së shumti festën tuaj.
Durham arriti në Ballkan në vitin 1900,pra në në vitet e fundit. E stolisur si udhëtare, ajo qëndroi aty e tutje derisa shpërthimi iluftes i vitit 1914 e detyroi të kthehej në një Britani ,që ajo mezi e njihte.Tokat e Shqipërisë, të shtrirë thellë dhe brenda Perandorisë Osmane, ishin pothuajse të panjohura për botën, që fliste anglisht.
Vetëm poeti, Byron, piktori, Edëard Lear dhe një pjesë e vogël e britanikëve të tjerë kishin arritur aty. Madje edhe shpëtuesit kishin hulumtuar malet e veriut, rreth Shkodrës, që Durham e bëri shtëpinë e saj të dytë.”Arratisja nga Shqipërisë e tmerroi atë.
“Shqipëria ishte një ‘rrënim pa rrugëdalje.’Pozicionimi i Durhamit për shqiptarëve në Ballkan, i cili, që nga fundi i viteve 1870-të, kishte formuar një narrativ te krishterë gjithnjë e më agresiv. Shkrimtarët britanikë patën tronditur në rastin për të krishterët e shtypur të Ballkanit dhe folën për humbjet e shqiptarëve nga pushtuesit osmanë dhe madje si jobesimtarë.Për të kundërshtuar këtë, Durham bombardoi Britanin me letra dhe artikuj, duke folur për Shqipërinë , e cila u shfaq në vitin 1909 si Shqipëria e Lartë.
Në të njëjtën kohë, ajo kultivoi një grusht politikanësh dhe mendimesh britanike me ndikim, si deputeti i Tory dhe gazetari radikal Henry Nevinson, me sekretarin e jashtëm britanik, Lord Gray.
Në vitin 1912 dhe 1913, fuqitë e krishtera në Ballkan ranë mbi osmanët me idenë e ndarjes së Ballkanit midis tyre.
Frika më e keqe e Durhamit u realizua kur u bë e qartë se Shqipëria do të merrte vetëm ‘liri’ brenda kufijve shumë të kufizuar.
Fuqitë e mëdha mohuan pjesen shqiptare ne Mal të Zi, por kjo ishte një koncesion i rrallë për parimin e vetëvendosjes. Durham nuk ndihej veçanërisht mirë nga humbja e Gjakovës dhe Dibrës se madhe. Ajo ishte etike dhe historikisht e padepërtueshme dhe katastrofike për perspektivat ekonomike të shtetit të ri, tha ajo.
Durham kishte kaluar disa herë nëpër Kosovë ndërkohë që simpatikoi gjendjen e pakicës serbe, ndjeu se vendi ishte pothuajse tërësisht shqiptar. Pretendimi serb për Kosovën, shkruante ajo, i ngjante “një ëndërr në natën e së kaluarës. Rreth nesh në mes të ditës popullsia shqiptare ”
.Në jug, ku grekët po qarkullonin, Durham ishte në gjendje të bënte më shumë. Ajo dhe Nevinson telegramuan fuqitë që u takuan në Londër për Shqipërinë për t’i informuar ata. Si rezultat, ata e zhvendosën kufirin shqiptar në jug. Të dy ata kishin bere perpjekje per te ‘shpëtuar Koritza , shkruante më vonë, në mënyrë lakonike.Durham bëri më shumë se vetëm të shkruajë dhe të lobojë. Në vitin 1913, ndërsa refugjatët nga Gostivari, Dibra dhe qytete të tjera kaluan kufirin me Shqipërinë e re të prerë, Durham krijoi një operacion të ndihmës së tyre, me Fondin Shqiptar të Ndihmës, i cili shpëtoi mijëra jetë. Vdekja e Durhamit në Londër në vitin 1944,perfundon kronika e Marcus Tanner autor dhe gazetar i specializuar në Evropën Qendrore dhe Lindore.
